ఇక్కడి స్థలవిశేషాలు ఇంకా ఉన్నాయి. ముందు దర్శనం చేసుకుని, మళ్ళీ స్థలపురాణానికొద్దాం.

గుడి 4.30 కి తెరిచారు. ద్వారంలోపలికి అడుగుపెట్టగానే ధ్వజ స్థంభం కుడిచేతివైపు అమ్మవారి సన్నిధి, ఎదురుగా ధ్వజ స్థంభం వెనకాల ఈశ్వరుడి గుడి, ఎడమచేతివైపు ఒక ఖాళీ ఆవరణ, ఆ ఆవరణ చివర్లో ఆలయం గోడలనానుకుని ఒక స్థంబాల కట్టడం, దానిలో చాలా శివలింగాలు ప్రతిష్టించి కనబడతాయి. మామూలుగా అయ్యవారి దర్శనం చేసుకుని అమ్మవారి దర్శనం చేసుకోవడం పరిపాటి. కానీ మేము లలితాంబని చూడాలన్న ఆత్రుతతో ముందర అమ్మవారి సన్నిధి ముందు దీపారాధన చేసుకుని, వెళ్లి దర్శనం చేసుకున్నాము. ఇంతకుముందు రాసినట్లు, నిలువెత్తు విగ్రహం. ఆ చిరునవ్వుతో ఉన్న మోము చూస్తే ఎంత హాయిగా, అమ్మ మనల్ని తప్పక అనుగ్రహిస్తుందన్న ధైర్యం వచ్చేస్తుంది. అసలు పట్టుమని పదిమంది లేరు గుళ్లో. అందువల్ల చాలా తీరుబడిగా చూడగలిగిన అదృష్టం కలిగింది. అమ్మవారి గర్భగుడి తలుపులు బంగారు తాపడం చేసి ఉన్నాయి. గర్భగుడి లోపల పెద్దదిగా ఉన్నదన్న విషయం అర్థమవుతుంది. అమ్మవారు పీఠం మీద కూర్చుని ఉన్న విధానం - కుడికాలు మడిచి పద్మపాదంగా, ఎడమ పాదం కింద పెట్టి పంచాశన పీఠం మీద కూర్చుని ఉన్నారు. నాలుగు చేతులు. కుడి పై చేతిలో చెఱకు విల్లు, పాశం ఎడమ పై చేతిలో, కింద చేతుల్లో అభయ ముద్ర, పుష్ప బాణం ధరించి ఉన్నారు. (ఇప్పుడు గుర్తు తెచ్చుకోవాలని ప్రయత్నిస్తుంటే కష్టంగా ఉన్నది! ఆ ముఖం తప్ప ఏమీ గుర్తుకు రావడంలేదు!  దీపాల వెలుగులో అమ్మ తేజస్సు తెలుస్తున్నది.

ఈ మనోన్మనీ రూపం ఎలా వచ్చిందనే కథ 'శివ రహస్యం' అనే గ్రంథంలో ఉన్నది. గుడిలో అర్చకులు చెప్పకపోయినా, పాఠకులకి అర్థం అవుతుందనే భావంతో క్లుప్తంగా కథ చెపుతున్నాను: శివ పార్వతుల పెళ్లయ్యాక అమ్మవారు కాపురానికి కైలాసం వెళ్ళింది. కొంతకాలానికి హిమవంతుడి భార్య, పార్వతీదేవి తల్లి అయిన మేనాదేవి హిమవంతుడితో అమ్మాయిని చూసి చాలా రోజులయిందనీ, అయినా ఆ భిక్షుకుడైన శివుడి దగ్గిర ఏం కష్టాలు పడుతోందో చూడాలనీ, అమ్మాయితో కొంత కాలం గడిపి ఆమె కాపురాన్ని చూడాలనీ కోరిక వెలిబుచ్చింది. హిమవంతుడు ఆమె చెప్పిన మాటలని సవరించి, శివుడి కంటే గొప్పవాడు లేడని, పార్వతి గొప్ప సుఖాలతో ఉండి ఉంటుందని, కానీ తనకు కూడా కూతురుని చూడాలని కోరిక ఉన్నదని చెప్పి ప్రయాణ సన్నాహాలు చేసాడు. అప్పుడు దుర్వాస మహాముని వారిదగ్గరకి వచ్చి కైలాసానికి మళ్ళీ వెళ్లాలనే తన కోరిక శివుడికి విన్నవించమని ప్రార్థిస్తాడు. వీళ్ళిద్దరూ కైలాసం చేరుకుని, అక్కడ కోట్ల యోజనాల విస్తీర్ణం కల ఆవరణలు, ప్రాకారాలు, తోటలు, నదులు, తటాకాలు, మణిమయ సౌధాలు, కొండలు, వాటిమీద శివాలయాలు చూసి ముగ్ధులై పోయారు. చాలా కాలం ఉన్నతరువాత శివుడితో  వెనక్కి వెళతామని, అమ్మవారిని  కొద్దీ కాలం కోసం తమతో తీసుకెళతామని ప్రార్థించారు. శివుడు కరుణామయుడై ఆ కోరిక మన్నించి, అమ్మవారిని తన తల్లి తండ్రులతో వెళ్ళడానికి ప్రేరేపించి, వెళ్లేముందర తన అంశాన్ని కైలాసంలో వదిలి వెళ్ళమనీ, ఆమె లేకపోతే తాను ఉండలేడని చెపుతాడు. అమ్మవారు ముగ్ధురాలై, తన భర్త మీద మనసు లగ్నం చేసి శివుడి తపస్సు, తన మనస్సు కలిసిన ఒక రూపం సృష్టించి కైలాసంలో వదిలి హిమవత్ప్రాంతాలకి వెళుతుంది. అత్యంత మనోహరమైన, మహిమాన్వితమైన ఆ రూపమే మనోన్మనీ రూపం.

అర్చన చేయించుకుని, విభూతి తీసుకుని అర్చకులవారిని అడిగాను; అమ్మవారి గొలుసు (గజ్జెలు) చూపించమని. అప్పుడు హారతి దీపం తీసుకుని వెళ్లి, అమ్మవారి చీర కొంచెం తొలిగించి, ఆమె పాదాలు చూసే భాగ్యం కలిగించారు. ఎడమ పాదానికి బంగారు గొలుసు ఉన్నది. 1991 ముందు ఆ గొలుసు వేసే కన్నం మేమెవరమూ చూడలేదని చెప్పారు.

బయటకువచ్చి, ఈశ్వరుడి గుడికి వెళ్ళాము. ఒకమాట: చాలా పెద్ద గుళ్ళకి వెళ్ళాము, కానీ, ఇంత శుభ్రంగా ఉన్న గుడిని చూడలేదు. చాలా చక్కగా గుడిని పోషిస్తున్నారు. ఈశ్వరుడిగుడికి వెళ్లాలంటే మళ్ళీ ఇంకొక గోపురంలోంచి వెళ్ళాలి. అక్కడ గుడిలో ముందు భాగం ఒక 50 మంది కూర్చునేటట్లు ఉన్నది. దానికి కుడిచేతివైపు కొందరు వెళుతుంటే ఏముందో అని వెళ్ళాము. కొన్ని మెట్లు దిగి ఒక చిన్న గదిలాంటి ప్రదేశం చూసాము. అక్కడ ఒక దీపం కూడా లేదు. మేమే లైటు వేసుకుని చూస్తే ఒక శివలింగం - పాతాళ పరమేశ్వరుడు - ఉన్నది/ఉన్నాడు. నమస్కారం చేసుకుని మళ్ళీ లోపలికి ప్రవేశించాము. ఈ ఆలయం యొక్క అంతరాలయం మూడు భాగాలలో ఉన్నది. మొదటి భాగం పైన ఒక చిన్న గోపురం ఉంటుంది. ఈ ఆలయం గోపురం కప్పు కింద సప్పోర్టుకి ఉండే రాళ్లు అన్ని శివాలయాల్లో  ఉండేటట్లు ఉన్నాయి. అంటే ఆలయం శిధిలమైనా ఈ కప్పుకి వేసిన రాళ్లు ఎలా ఉన్నాయో చూస్తే అది శివాలయం అని తెలుస్తుంది. (ఒక చిన్న మాట - మీరు తాజమహల్ గోపురం కింద చూసినా ఇలాగే రాళ్లు ఉంటాయి. తాజమహల్ మొదట్లో శివాలయం అని చెప్పడానికి ఇది గొప్ప నిదర్శనం.) ఈ మంటపం తరువాత హోమగుండం ఉన్నది. దానివెనుక శివుడి సన్నిధి. ఇక్కడ శివుడిని పుట్టమన్నుతో, పునుగు నూనెతో  పూజిస్తారు. స్వామి  చాలా గంభీరంగా అందంగా ఉన్నారు.అక్కడ మళ్ళీ అర్చన చేయించుకుని బయటకి వచ్చి ఆ ఆలయ గోడల చుట్టూ చూస్తే మొదట నాగదేవతా విగ్రహాలు 6, ఆ తరువాత నాయనార్ల విగ్రహాలు, ఆ తరువాత శివలింగాలు చాలా ఉన్నాయి. అయితే, ప్రతి శివలింగం భిన్న ప్రమాణంలో ఉన్నది. పానుమట్టాలు కూడా తేడాగా ఉన్నాయి. ఇది ఎందుకిలా ఉన్నదన్న విషయం తెలియలేదు. చాలా శివాలయాల్లో ఇలా చుట్టూ శివలింగాలు ఉన్నా, అన్నీ దాదాపు ఒకేలా ఉంటాయి. ఇక్కడ మాత్రం తేడా.