‘నువ్వెరివో తెలుసుకో, నీ ఆలోచనల పుట్టుక స్థానాన్ని గుర్తించు’ అన్నారు శ్రీ రమణ మహర్షి, స్వయం ఆత్మదర్శనాన్నే సూచిస్తూ. మోక్షమంటే ఏమిటి? జీవన్ముక్తునికి లభించే స్వేచ్ఛ ఏమిటి? మనుగడ చాలించి చైతన్యాన్ని కోల్పోయింతరువాత సాధారణంగా జనులు వాంఛించే స్వర్గం కాదు. జీవన్ముక్తుడు జీవిస్తూనే బంధవిముక్తుడై ‘తత్చిదానందం’లో తేలియాడే ఋషి. ఈ ప్రపంచంలో అన్నిటి మధ్య నివసిస్తూనే తామరాకుమీద నీటిబొట్టు వలె వాటి సుఖ దుఃఖ అనుభవాలతో నిమిత్తము లేకుండా ఆత్మానందంలో గడపగల నిర్మల మనస్కుడు, యోగి.

మన అందరికి తెలిసిన 'నిర్వాణ షట్కము' లో ఆది శంకరులు,

“మనోబుద్ధ్యహఙ్కారచిత్తాని నాహం న చ శ్రోత్రజిహ్వే న చ ఘ్రణనేత్రే |
న చ వ్యోమ భూమిర్న తేజో న వాయుశ్చిదానన్దరూపః శివోఽహం శివోఽహమ్||”

జ్ఞానేంద్రియాలైన- చంచలత్వంతో పరుగెత్తించే మనస్సు గాని, విశదీకరించి వివక్షతా జ్ఞానాన్ని పెంచే బుద్ధి గాని, నేను- నాది అనిపించి స్వార్థభావోద్దీపికయైన అహంకారభావం గాని, కోరికలకాలవాలమై హృదయంలో స్థిరంగా నిలచిన చిత్తంగాని  - ఇవేవి నేను కాదు. కర్మేంద్రియాలైన- శబ్ద మాధుర్యాన్ని ఆస్వాదించే చెవులు గాని,  జిహ్వచాపల్యాన్ని తృప్తిపరుస్తున్నట్టుగా అనిపిస్తూనే దానిని పెంచే నాలుకగాని, సువాసనల నాఘ్రాణింపచేసి ఆనందింపచేసే నాసికగాని, ప్రకృతి సౌందర్యాన్ని చూపించి పులకింపచేసి మనోల్లాసాన్ని కలిగించే కన్నుదోయి కానీ, నేను కాదు. అల్లాగే అనంతమైన ఆకాశంగాని, ప్రాణికోటిని భరించే భూమిగాని, లోకాన్నంతా వెలుగు తో నింపే తేజస్సును గాని, జీవకోటికి ఆధారమైన ప్రాణవాయివునిచ్చే గాలిని గాని కాను. చిదానంద రూపుడైన శివుణ్ణి, ఈశ్వరుణ్ణి, ఆత్మని  నేనే.

ఆ ఆత్మని, ఆ శివుణ్ణి పట్టుకుని భవ బంధాలనుంచి మోక్షాన్ని సాధించడం ఎల్లాగ అనే విషయంలోనే చాలామంది భక్తులు, తత్వవేత్తలు, విజ్ఞానఘనులు, ఋషులు తర్జనభర్జనల ద్వారా, తమ ప్రయోగాలద్వారా, తపశ్శక్తి ద్వారా తెలుసుకుని సాధించగలిగినది మనకు తెలియజెప్పారు. అనేక ఉపనిషద్ గ్రంధాలు ఆచరణయోగ్య మార్గాలని సూచించాయి, వాటిలో ఒకటైన 'అమృతబిందు ఉపనిషద్' ఏమి ప్రబోధిస్తోందో చూద్దాము.

'మన ఏవ మనుష్యాణాం కారణం బంధ మోక్షయోః|
బంధాయ  విషయాసక్తం ముక్తం నిర్విషయం స్మృతమ్ ||'

మానవ మనస్సే బంధాలకు మూలం, ఆ బంధాలే మోక్షానికి అడ్డంకులు. మనపరిసరాలలో ఉన్న వస్తులపైన  (బంధు, మిత్రు, జంతు, వృక్ష, పరివారాలపై), భౌతిక విషయాలపై యోగ్య గల ఆసక్తిని మనో నిగ్రహసాధన ద్వారా తగ్గించుకుంటూ, దానిని మొత్తం నిర్వీర్యం చెయ్యలిగితేనే మోక్షం సాధ్యమౌతుంది. దానికి ఏకాంత వాసం గాని, వానప్రస్థానం గాని, సన్యాస దీక్ష గాని, అవసరంలేదు. దానిని సాధించడానికి కావలసినది ధృడ నిశ్చయం, అకుంఠిత ఆచరణ, ఆవిషయమై స్థిరమైన స్వయం సమీక్ష, దిద్దుబాటు మాత్రమే. ఇది ఎవరంతట వారే చేసుకోగల శోధన గానీ ఇతరుల ప్రమేయం వల్ల అయ్యేది కాదు.

అసలు 'ఆత్మ' అంటే ఏమిటి? దానిని క్రింది విధంగా మన ఋషి పుంగవులు నిర్వచించారు.

'యచ్చాప్నోతి యదాదత్తే యచ్చాత్తి విషయానిహ |
యచ్చాస్య సంతతే భావః తస్మాదాత్మేతి గీయతే||'

ఏదైతే సర్వవ్యాప్తి చెందుతుందో, సర్వ కాలాల యందు స్థిరంగా ఉండగలదో, ఏదైతే అన్నిటిని పొంది, అనుభవించంచ గలదో అదే ఆత్మ.

భగవద్గీతలో  శ్రీ కృష్ణపరమాత్మ 'ఆత్మ'  కిచ్చిన నిర్వచనం ఇది.

'నైనం ఛిందంతి శస్త్రాణి నైనం దహతి పావకః|
న చైనం క్లేదయాంత్యాపో న శోషయతి మారుతః|| 2-23
అఛేద్యోయమదాహ్యో యమక్లేద్యోశోష్య ఏవచ |
నిత్యః సర్వగతః స్థాణురచలోయం సనాతనః || -2 -24’

ఆత్మను శస్త్రములు చ్ఛేదింపలేవు, అగ్ని దహింపలేదు, నీరు తడపలేదు, గాలి ఆరబెట్టలేదు; అది నిత్యము, సర్వ వ్యాపి, చలింపనిది, స్థిరమైనది, సనాతనము.

దాన్ని ‘మాండూక్యోపనిషద ఈ విధంగా విశదీకరించింది.

'సర్వం హ్యేతద్ బ్రహ్మ, అయం ఆత్మ బ్రహ్మ…'

సర్వం బ్రహ్మమయం, ఈ ఆత్మయు బ్రహ్మమే.

విజ్ఞానగనులైన వివిధ ఉపనిషత్తులలో ‘మహావాక్యాల’ని సమీక్షిస్తే :

'అహం బ్రహ్మాస్మి', ‘నేనే ఆ బ్రహ్మాన్ని’ అంటూ- అని ‘అనుభవ’ వాక్యంగా బోధిస్తోంది యజుర్వేదం లోని ‘బృహదారణ్యక ఉపనిషద్’- 'అద్వైతా' నికి పట్టుకొమ్మయి-

'ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ', 'ఆ చైతన్యమే బ్రహ్మం’ అంటూ- ‘లక్షణ’ వాక్యమై తెలుపుతోంది ఋగ్వేదం లోని ‘ఐతరేయ ఉపనిషద్’ ద్వారా 'ద్వైత’ సిద్ధాంతం-

'తత్వమసి' 'నీవు అదే' అంటూ ఆ బ్రహ్మాన్ని ఉద్దేశించి, ‘ఉపదేశ’ వాక్యమై నిల్చింది సామవేదంలోని ‘చాందోగ్య ఉపనిషద్’ లో ‘విశిష్టాద్వైతా’నికి మూలమై-

'అయం ఆత్మ బ్రహ్మ' ‘నేనే ఆత్మని, బ్రహ్మాన్ని’ అంటూ ‘అభ్యాస’ వాక్యంగా ఉద్యోతిస్తోంది అధర్వవేదం లోని ‘మాండూక్యోపనిషద్’ లో - ‘విశిష్టాద్వైతా’నికి మరో ఆధారమై-

ఆ ఆత్మని, ఆ బ్రహ్మాన్ని, ఆ సచ్చిదానంద మూర్తిని సాధించి జీవన్ముక్తులమౌదాము, అమితానందం అనుభవిద్దాము, అదే ఈ భూమి పై జన్మించిన ప్రతి ఒక్క జీవి యొక్క ప్రాధమిక లక్ష్యం.