అ. తమ సాహితీ సంపదతో రాముణ్ణి కొలుచుకున్న శారదాపుత్రులు:

గోన బుద్ధారెడ్డి (౧౩౦౦): గోన బుద్దారెడ్డి గారు వాల్మీకి రామాయణాన్ని అక్కడక్కడ విశిదీకరిస్తూ తండ్రిపేర ద్విపద కావ్యంగా సరళమైన తెలుగులో ప్రజారంజకంగా మలచిన "శ్రీ రంగనాథ రామాయణం”, మొదటి రామాయణ గ్రంథమని చెప్పొచ్చు. ఇతడు యుద్ధ కాండ వరకు వ్రాయగా మిగిలిన భాగాలు ఆయన కుమారులు పూర్తి చేశారట. సుందరకాండలో హనుమంతుడు సముద్ర లంఘనం చేయడాన్ని, అక్కడ అయన కాంచిన లంకని ఎలా వివరించాడో చూడండి:

"శ్రీరామ కార్యంబు సేయంగ బూని - వారధి పిల్లకాల్వయుబోలె దాటి; చారు శ్రుంగంబుల సానుదేశముల - భూరిభూరుహలతాపుంజకుంజముల గలిమిచే నొప్పు లంకా సమీపమున- వేలాయుసు వేలాద్రి వేడ్కమై నెక్కి; యంత నాహనుమంతు డాయాద్రి మీద - నెంతయు గడకతో నేపుమైనిలిచి యట దక్షిణము చూచి యప్పుడిట్లనియె- నట ద్రికూటాద్రిపై నెమరెడుదాని; నమరావతీపురం బబ్ధిమధ్యమున- గమనీయగతి నొప్పు గల్గినదాని నలక కుబేరుతో నాలుకమైనచట -నెలకొన్న కైవడి నెగడెడుదాని; గలకాలమును నధోగతి నుండలేక - తెలివిమై భోగవతీనగరంబు జలరాశి వెలువడి సరి త్రికూటమున - వెలసినకైవడి విలసిల్లుదాని ;నంబుధి యావరణాంబువు ల్గగా - బండిన ప్రభనొప్పు బంగారుకోట నళినసంభవు గేహ మననొప్పునట్టి-లలితమై నొప్పెడు లంకాపురంబు ; కని చాల వెఱగంది కనురెప్ప బెట్ట - కానీ లతనుభవం డందంద జూచి యెల్లోకంబులు నెక్కట గెలిచి -బల్లిదుడై పేర్చు పంక్తికంధరుడు;  ఇట్టిసంపదలచే నేనయు నీ లంక- పట్టాభిషిక్తుడై బ్రతికి పాలేది సకలేశుడగు రామచంద్రుని దేవి- వికలుడై కొనివచ్చే వీడేల పొలిసె? ; యని వాని దూషించి యాలంక చొరగ- ననువు విచారించి యా సత్వధనుడు    ….”    అట్లాగ సాగుతుంది ఆ ద్విపద కావ్యం.

బమ్మెర పోతన (1450-1510): సహజకవిగా ప్రసిద్ధిగాంచి దశావతారాలని మధురంగా తెలుగించి పండిత పామరుల మెప్పును పొందిన పోతన,  శ్రీనాధ కవి సార్వభౌమునికి సమకాలికుడు. పోతన భాగవత గ్రంధాన్ని శ్రీ రామునికి అంకితమిచ్చి, వాణికి యిచ్చిన "నిన్ను నాకటికిం గొనిపోయి యల్ల కర్ణాట కిరాట కీచకులకమ్మ త్రిశుద్ధిగ నమ్ము భారతీ" అని చేసిన ప్రతిజ్ఞని నిలబెట్టుకున్నాడు. పోతన భాగవతంలోని కొన్ని మచ్చుతునకలు.

'కలడందురు దీనులయడ కలడందురు పరమయోగి గణముల పాలన్, కలడందురన్ని దిశలను" అని, "ఒకపరి జగముల వెలినిడి  యొకపరి లోపలి గొనుచు, నుభయము గనుచున్, సకలార్ధ సాక్షి నాగు నయ్యకలంకుని నాత్మమయుని" అని, "లోకంబులు లోకేశులు లోకస్థులు దెగిన దుదిన లోకంబగు పెంజీకటి నెవ్వడు వెలిగేడు నేకాకృతితోడ" అని, "విశ్వకరు విశ్వదూరుని విశ్వాత్ముని విశ్వవేద్యు విశ్వు నవిశ్వున్ , శాశ్వతునగు బ్రహ్మ ప్రభు నీశ్వరునిన్ "అని,  "ఎవ్వనిచే జనించు జగమెవ్వని  లోపలనుండు లీనమై, యవ్వని యందుడిందు బరమేశ్వరుడెవ్వడు, మూలకారణంబెవ్వఁడు, అనాది మధ్యలయుడెవ్వడు, సర్వము తానె అయినవాడెవ్వడు, వాని నాత్మభవు నీశ్వరునే శరణంబు వేడెదన్", అని సకల వేదాంత సారమాకళింపుతో ఆ పరమాత్ముని శరణువేడిన గజేంద్రుని తనలో ప్రతిబింబిస్తూ ఆ మొర వినిపించిన పోతన ధన్యుడు. రామ భక్తుడైవుండి కూడా అద్వైత వేదాంతతత్వాన్ని సులభరీతి లో వెలుగొందించిన ధీశాలి. ఆసమయంలోనే, వైకుంఠపురంలోని విష్ణుని స్థితిని "ఆల వైకుంఠ పురంబులో .." వర్ణింపనారంభించి అక్కడి స్థితి ఊహకందని పరిస్థితిలో నదీ తీరాన దిక్కుగానక ఆలోచనలతో సతమతమౌతున్న సమయాన, ఆరామచంద్రుడే పోతన రూపముతో వచ్చి కూతురు వద్ద సగము వ్రాసిన పద్యభాగాన్ని తీసుకుని "నగరిలో నామూల సౌధంబు దాపల మందార వనాన్తరామృత సరః ప్రాంతేందు కాంతోపలోత్పల పర్యంక రామా వినోది యగునాపన్న ప్రసన్నుండు, విహ్వల నాగేంద్రము పాహి పాహి యన గుయ్యాలించి సంరంభి యై" అని పూరించి వారింట భుజించి, పోతన కవీంద్రునేకాదు మనలని కూడా పులకాంకితులని చేశాడు. వామనావతార ఘట్టాన్ని ఆవిర్భవిస్తూ పోతన వామనుడు బలి చక్రవర్తి యజ్ఞ మంటపాన్ని చేరుకుంటున్న విధాన్ని ఈ విధంగా అందంగా కందంలో వివరించాడు: "వెడ వెడ నడకలు నడచుచు, నెడనెడ నడుగిడగ నడరి యిల దిగబడగా, బుడి బుడి నొడవులు నొడువుచు జిడిముడి తడబడగ వడుగు సేరెన్  రాజన్".  బుడి బుడి నడకల బుడుగు వటువుని చూసి బలి చక్రవర్తి  'ఎవ్వరివాడవు, ఎక్కడనించి వచ్చితివి' అన్నదానికి సమాధానంగా " ఇది నాకు నిలవని ఏరీతి బలుకుదు? ఒకచోటనక యందుండనేర్తు, నెవ్వనివాడనంచేమని పలుకుదు? నాయంతవాడనై నడవనేర్తు, నీ నడవడి యని యెట్లు వక్కాణింతు బూని ముప్పోకల బోవనేర్తు, నది నేర్తు నిది నేర్తు నని ఏల చెప్పంగ ? నేరుపులన్నియు నేనె నేర్తు; ఒరులుగారు నాకు నొరులకు నేనౌదు నొంటివాడ జుట్ట మొకడు లేడు, సిరియు దొల్లి గలదు చెప్పెద నాటెంకి, సుజనులందు దఱచు జొచ్చియుందు" అని భావయుక్తంగా పలికిస్తాడు పోతన. భాగవత గ్రంధమంతా రసమూరుతూ భావుకుని సాహిత్యరస పిపాసలని తీరుస్తుంది.

ఆతుకూరి మొల్ల (1440-1530): గోపవరం లో కుమ్మరివృత్తిలో జీవనము సాగిస్తున్న కేసన శెట్టి శ్రీశైల మల్లన్న భక్తుడిగా కూతురికి ఆ దేవునికి ఇష్టమైన మొల్లపువ్వు పేరుపెట్టుకుని ఆనందించాడట. ఆమె సాహిత్య సీమలో పంటలు పండిస్తుంటే పరవశించాడట. ఆమె బమ్మెర పోతన రచనలనాదర్శంగా తెలుగించిన వాల్మీకి రామాయణం విని సమకాలీకుడైన శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు తన ఆస్థానానికి సపరివార మర్యాదలతో ఆహ్వానించాడట. అక్కడి అష్టదిగ్గజ కవులు, స్త్రీ మరియు కుమ్మరి అని  నిమ్నదృష్టి తో చూసి ఆమెకు పరీక్షగా -తనకంటే బలవంతుడైన మొసలి నుండి గజేంద్రుడు ఏవిధంగా రక్షింపబడినదో తాముచెప్పిన వృత్తంలో ఒక్క నిముష కాలంలో చెప్పమంటే అదే గడువు లో రెండు పద్యాలని పాడి వారిని అబ్బురపరచినదట. వారి సలహామేరకు శ్రీ కృష్ణ దేవరాయలు ఆమెను 'కవిరత్న' బిరుదు తోనూ, కనకాభిషేకంతోనూ సత్కరించాడట.

ఆమె కవితా విపంచి పలికిన కొన్ని పద్యాలు:

పూర్వకవులు తమ కావ్యాలలో విరివిగా వాడిన సంస్కృత పదాలని మెచ్చుకోలేక వ్రాసిన వ్యంగ్య పద్యం:

“గీ. తేనె సోక నోరు తీయన అగురీతి ;
తోడ నర్ధమెల్ల దోచకుండ;
గూఢశబ్దములను గూర్చిన కావ్యమ్ము;
మూగచెవిటివారి ముచ్చటగును.
హనుమంతుడు సీతా దేవికి తాను రామునివద్దనుండి తెచ్చిన ఉంగరము ఇచ్చి, శ్రీ రామునికి తాను సీతా మాతను కలిసిన సంగతి నమ్మకము పుట్టటకు ఆమెను ఒక ఆనవాలు యిమ్మని కోరగా సీత దేవి:
'క. నానాధు క్షేమ మంతయు;
ధీనిధి ! నీచేత వింటి దెలియఁగనైనన్
నీ నిజరూపము చూడక;
నేనారత్నంబు నమ్మి నీ కీయాజుమీ.
వ. అనుటయు నా హనుమంతుడు,
క. చుక్కలు తలపూవులుగా ;
నక్కజముగా మేను వెంచి అంబరవీధిన్
వెక్కస మై చూపట్టిన ;
నాక్కోమలి ముదము నొందె నాత్మస్థితికిన్.
వ. ఇట్లు తన మహోన్నత రూపంబు చూసి ఎప్పటి యట్ల మరల సూక్ష్మ రూపంబు గైకొని నమస్కరించిన నా హనుమంతునకు నద్దేవి తన శిరోరత్నంబనుగ్రహించి యిట్లనియె
చం. రవికులవార్ధి చంద్రు డగు రాముని సేమము చాలవింటి నా;
వివిధములైన పాట్లు పృథివీపతికిన్ దగజెప్ప గల్గె నే,
దవిరళభంగి నీవలన నచ్చుగ నే నుపకారము మేమియున్ ;
దివిలి యొనర్ప లేను వసుధాస్థలి వర్ధిలు బ్రహ్మకల్పముల్ "
అని తేట తెలుగులో వ్రాసిన ఆమె రచనా తీరు శ్లాఘనీయం.

కంకంటి పాపరాజు (1575-1632): నరసమాంబ, అప్పయ్యమాత్యుల కుమారుడు, నెల్లూరు జిల్లావాసి. 'శ్రీ మదుత్తర రామాయణం' ప్రబంధ కావ్యాన్ని చెంపు శైలిలోను, విష్ణు మాయావిలాసం యక్ష గాన రూపంగాను వ్రాసి కీర్తి కెక్కాడు. ఈయన శైలితో  ప్రభావితులయి, దాని ననుసరించి తరువాతి కాలంలో ప్రసిద్ధి గాంచిన కవి శేఖరులు తిరుపతి -వెంకట కవులు, పింగళి-కాటూరి కవులు, జాషువా, మరియు కరుణశ్రీ.

శ్రీ రామ అవతారము ముగించు ఘట్టాన్ని ఈ విధము గా వివరించాడు పాపరాజు:

సీ. పండు వెన్నెలడాలు  బైటవేయగ జాలు ప్రవిమల  క్షౌమాంబరములు గట్టి
గరుడపచ్చలయేవు పరిహసింపగ నోపు దర్భాంకురములు హస్తముల దాల్చి
హరినీలములరంగు నపహరింప దొడంగు ఘనకేశబంధంబు వెనుక జేర్చి
తమ్మి రేకులజోక తలగ జేయువిలోకనములు స్వనాసికాగ్రముననుంచి

తే. శాంతలక్ష్మి వసించుకంజాత మనగ ;
మొగము దులకించ బటుమౌనముద్ర మించ
నేవికారంబు లేక యయ్యిన కులేంద్రు;
డల్లనల్లన నాత్మ గృహంబు వెడలె.

కవి సామ్రాట్ విశ్వనాథ సత్యనారాయణ (1895- 1976) : చెళ్ళపిళ్ళ వెంకట శాస్త్రిగారి అసమాన శిష్యుడు, విశేష శాస్త్రీయ తెలుగు కవి. ఆయన వ్రాసిన పద్యాలు, నవలలు, నాటికలు, కథలు, గేయాలు, వ్యాసాలు వివిధ సాహిత్య, సామాజిక, పౌరాణిక, చారిత్రక, మానసిక, శాస్త్రీయ, ఆధ్యాత్మిక విషయాలని స్పృశిస్తూ సమగ్ర ఆకళింపుతో వివిధ కోణాల్లో పరిశీలించి పండితులని మేధావులనే కాక సామాన్యులని కూడా మెప్పించే గ్రంధాలుగా సుప్రసిద్ధములు. ఆయనకి అత్యంత ఉన్నత సాహిత్య గ్రంథ కర్తలకి మాత్రమే యిచ్చే విలువైన 'జ్ఞానపీఠ' సత్కారముతోను (1970), 'భారత ప్రభుత్వం 'పద్మభూషణ్' (1970) బిరుదంతోను సత్కరించి వాటి ప్రతిష్టని పెంచుకున్నాయి. 'పురాణ వైర గ్రంథమాల' గా పన్నెండు నవలలు, 'నేపాల రాజ వంశ చరిత్ర' గా ఆరు నవలలు (చార్వాక ఆలోచనాక్రమాన్ని, సమాజంపై దాని ఫలితాలని విశదీకరిస్తూ), 'కాశ్మీర్ రాజ వంశ చరిత్ర' ఆరు నవలల రూపంలోను, 'వేయిపడగలు' అనే ఉత్కృష్ట నవలారాజమేకాక దాదాపు 200 ఖండకావ్యాలు, 50 నవలలు, 30 పద్యకావ్యాలు, 20 నాటికలు, 'విశ్వనాథ మధ్యాక్కరలు' అనే నీతి శతకము, ఇంకా చాలా లిఖించి తెలుగు సాహిత్య సీమ లోనే చరిత్ర సృష్టించిన మహోన్నతుడు. ఆయన వ్రాసిన 'రామాయణ కల్పవృక్షము' వాల్మీకి వ్రాసిన రామాయణానికి స్వేచ్చానువాదమే అయినా తెలుగులోనే ఒక చారిత్రక సృష్టి.  అందులోని కొన్ని ఉదాహరణలు:

రాముని బాల్యక్రీడలు వర్ణిస్తూ

‘పాల్ద్రావు రామచంద్రుండు పాల్ద్రావుచు రాఘవుండు పరువెత్తి మరిన్;
పాల్ద్రావువచ్చి యాతడు పాల్ద్రావఁగ దల్లియడద పాలకడలియౌ’.
విశ్వామిత్రుడు దశరథుడిని రాముని యాగరక్షణ కు పంపని కోరగా దశరధుడు :
'రాముడు నాకు స్నానమగు రాముడు నాకు జపంబు ధ్యానమున్
రాముడెయెల్ల నాబ్రతుకు రాముడు నన్నునుగన్న తండ్రి యీ
రామువైనా నిమేషమవురా మనజాలను గాదనియేనినీ
రామునివీడి ఈ యఖిల రాజ్యము గాధిసుతా! గ్రహింపవే!'

అంటూ తన కుమారుని పట్ల గల భావ బంధాన్ని తెలియజెప్పాడు.

విశ్వనాథ వారి గిరి కుమారుని ప్రేమగీతాలలో

'అస్మదీయకంఠమునయం దాడుచుండె; నొక యెదోగీతి బయటికి నుబికిరాదు
చొచ్చుకొని లోనికింబోదు వ్రచ్చిపోయె; నాహృదయ మీ మహా ప్రయత్నమునందు.'

మరొక ఉదాహరణ, ఒకే  పద్యంలో ఆయన ఏర్చి గుచ్చిన సామెతల సమాహారం:

'అయినవారికేమొ యాకుల యందున; గానివారి కైన గంచములను
ఇంటిలోన దించు నింటివాసంబులు; లెక్క పెట్టునట్టి లెక్కగాఁగఁ.’