హరచూడా హరిణాంక వక్రతయుఁ, గాలాంతస్ఫురచ్చండికా
పరుషోద్గాఢపయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంతకాఠిన్యమున్‌,
సరసత్వంబును సంభవించె ననఁగా సత్కావ్యముల్‌ దిక్కులం
జిరకాలంబు నటించుచుండుఁ గవిరాజీగేహరంగంబులన్‌!

ఆంధ్రభారతీ ప్రత్యక్షావతీర్ణస్వరూపుడైన మహాకవి శ్రీనాథుడు తన భీమేశ్వర పురాణము అవతారిక (1-11) లో ఉత్తమశ్రేణి కావ్యలక్షణాలను నిర్వచించిన అద్భుతావహమైన పద్యమని పేరుగాంచిన రచన ఇది. కావ్యత్వాపాదకములైన అంతఃప్రకృతులన్నింటికీ హృద్యశబ్దార్థనిబంధం కలిగిన వక్రతయే ప్రధానధర్మమని, సందర్భోచిత రీతీ మహితమైన గ్రథనకౌశలం, వస్తుధ్వన్యలంకారములతోడి రసాత్మకత ఉత్తమ కావ్యలక్షణాలని నిరూపిస్తున్న ఈ నిర్వచనం నిజానికి శ్రీనాథుని వైయక్తిక కవిత్వాదర్శమేనని, ఇందులోని అక్షరాక్షరం శ్రీనాథుని కవిత్వానికే అనువర్తనీయమని చిరకాలంగా విమర్శకలోకంలో పేరెన్నిక గన్నది. 1901 లో భీమేశ్వర పురాణమును వ్రాతప్రతుల నుంచి తొలిసారి పరిష్కరించి ముద్రించిన శ్రీ ర. వేంకట సుబ్బయ్య ఎమ్.ఏ గారు, శ్రీ క్రొత్తపల్లి వేంకట పద్మనాభశాస్త్రి గారు ఈ పద్యంలోని మొదటి దళానికి –

హరచూడా హరిణాంక వక్రత = శివుని జటాజూటమందుండు చంద్రునివలె వక్రముగలట్టియును. అనగా గేవలప్రౌఢకవీశ్వరాంగీకృతమయి సామాన్యకవిజనానవబోధమగు రహస్యములని యర్థము.

అని అధోజ్ఞాపికలో వివృతిని వ్రాశారు. “హరచూడా హరిణాంక వక్రత” అంటే “శివుని జటాజూటంలోని చంద్రుని యొక్క వంపు” అని ఒక పౌరాణికార్థమూ; “అమేయమైన శబ్దాధికారం గల ప్రౌఢకవులచే ప్రయోగింపబడి అనధికారులైన కవులకూ, పాఠకులకూ దురవగాహమైన రచన” అని వేరొక సాహిత్యార్థమూ ఇందులో ప్రతీయమానములని మొదటిసారిగా ప్రతిపాదించారు.

1958 లో భీమేశ్వర పురాణమును టీకాతాత్పర్యసహితంగా ప్రకటించిన తర్కాచార్య, భాషాప్రవీణ శ్రీ కంభంపాటి రామగోపాలకృష్ణమూర్తి గారు దీనిని మరికొంత వివరిస్తూ –

హరచూడా హరిణాంక వక్రతయున్ = శివుని తలమీది చంద్రకళ యొక్క వంకర; కాలాంతస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢ పయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యమున్ = ప్రళయకాలచండిక యొక్క స్తనకాఠిన్యమును; కవిరాజీగేహరంగంబులన్ = కవులనెడి వాకిళ్లలో.

అని అర్థవివరణను కూర్చారు. వీరు సాహిత్యార్థాలను వివరింపక మొదటి రెండు దళాలకూ కేవలం పౌరాణికార్థాలను మాత్రమే చెప్పినప్పటికీ అవికూడా పరిశీలకులు లోతుగా ఆలోచింపదగినవే.

శ్రీనాథ కవితాభిమానులలో అగ్రేసరులైన శ్రీ చిలుకూరి పాపయ్యశాస్త్రి గారు 1959లో ప్రకటించిన తమ శ్రీనాథుని కవితా సమీక్ష (పుటలు 11-12) లో ఈ పద్యోదాహరణ వద్ద -

పరమేశ్వరుని జటాజూటమున కలంకారమైన చంద్రునియం దుండెడివక్రత, ప్రళయకాలమున విజృంభించు చండికాదేవి కఠినస్తనపర్యంతమునం దుండెడికాఠిన్యము, సరసత్వము జతగూడె ననువట్టు సత్కావ్యములను గూర్చిన నవి కవిపాళీగృహరంగములందు నాట్యముసేయుచుండు ననినాఁడు. శ్రీనాథుఁడు తనరచనలో నేయేకవిత్వాంశముల నాయోజింపఁదలఁచునో, వాని కేదియోయొకరీతిని సూచన సేయుచునేయుండును ... అందుల కుపక్రాంతమైన దీపద్యము. తనరచనలో వక్రోక్తిచమత్కారము, కాఠిన్యయుక్తపదసంయోజనము జతగూడి, రచనకు సరసత్వము నాపాదించి, కవులరసనారంగమున నర్తనముసేయు భావసంపద యేర్పడియుండు నని శ్రీనాథుఁ డీపద్యమునఁ దెలిపియున్నాఁడు.

అని వివరణను వ్రాశారు. పద్యప్రతిపాదితములైన మూడు అంశాలలో –

1) “పరమేశ్వరుని జటాజూటమునందలి బాలేందు వక్రత”లో వక్రోక్తి చమత్కారము.
2) “చండికా పయోధర కాఠిన్యము”లో భావప్రౌఢిని కలిగిన శబ్దసంయోజనము.
3) “సరసత్వము”లో రససిద్ధిహేతుకములైన కావ్యార్థముల తోడి లక్షణ సంగతి.

అన్న మూడు కవిత్వ దృగ్విషయాలను ఆవిష్కరించి, కవి హృదయాన్ని సలక్షణంగా సమీక్షించే ప్రయత్నం చేశారు. అప్పటి నుంచి శ్రీ పాపయ్యశాస్త్రి గారి ఈ వ్యాఖ్య ప్రాజ్ఞప్రతిజ్ఞాతమై విమర్శకలోకంలోనూ, విద్యాలయాలలో పఠనపాఠనాలలోనూ ప్రసిద్ధికెక్కింది.

శ్రీనాథుని ఈ పద్యం రచితమైన తొలినాళ్లలో వ్రాతప్రతులలో ఏ విధంగా ఉండినదో మనకిప్పుడు తెలియదు. తొలుత చాటువుగా వెలువడి ఆ తర్వాత పాఠాంతరాలను సంతరించుకొని గ్రంథంలోనికెక్కినదేమో నిశ్చయించేందుకు సైతం అనువైన సాధనాలేవీ ఇప్పుడు అందుబాటులో లేవు. రచితమైన అనతికాలంలోనే ప్రసిద్ధికి వచ్చిందన్న విషయం మాత్రం స్పష్టం. శ్రీకృష్ణదేవరాయల కాలంనాటి రాధామాధవ కవి తన రాధామాధవ ప్రబంధములో దీనిని అనుకరిస్తూ - శ్రీనాథుని పదబంధాలతోనే శ్రీనాథునికి భక్తిపూర్వకంగా అంజలించాడు:

సూనాస్త్రప్రమదా మదస్ఫురిత వక్షోజాతకాఠిన్యముం
బూనం జాలు వచోవిలాసముల నింపుల్ మీఱఁ గర్ణాటక
క్ష్మానాథేంద్రు సభం గవిత్వవిజయోత్సాహంబుఁ గైకొన్న మా
శ్రీనాథుం, గవిసార్వభౌముఁ గొలుతున్ సేవాంజలుల్ గీల్కొనన్.

అని. శ్రీనాథుడు వర్ణించిన “కాలాంతస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢపయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంతకాఠిన్యమున్‌” అన్న సమాసాన్నే యాథాతథ్యంతో స్వీకరించి, త్రిలోకీసౌందర్యాధిదేవత అయిన పరమేశ్వర కుటుంబిని స్థానంలో తరుణవయోఽవస్థామదోత్కట అయిన మన్మథ పత్నిని ప్రవేశపెట్టి ఆమె యౌవన మదాన్ని వక్షోజాత కాఠిన్యానికి సంస్ఫోరకంగా చిత్రీకరించాడు. ఆ కాఠిన్యాన్ని ఆవహింపగలిగిన వచోవిలాసములతో “ఇంపుల్ మీఱ”టాన్ని వర్ణించటం వల్ల శ్రీనాథుడు చెప్పిన సరసత్వమూ అందులో అంతర్భవించింది. కొంచెం ఇంచుమించుగా భీమేశ్వర పురాణ రచనకు సమీపకాలంలో ప్రౌఢదేవరాయల ఆస్థానంలో ఆ కవిసార్వభౌమ బిరుదాభిరామునికి జరిగిన కనకాభిషేక గౌరవప్రాప్తిని కవిత్వ విజయోత్సాహంగా అభివర్ణించటంతో మహాకవి జీవితసాకల్యాన్నీ సరసంగా సమీక్షించినట్లయింది.

2

శబ్దసంయోజనలో ఔచిత్య విచారం

అయితే శ్రీనాథుని పద్యాన్ని యుక్తాయుక్తపాఠపరిశీలనదృష్టితో సావధానంగా విమర్శించే పాఠకులకు ఇందులో తీరని సందేహాలనేకం స్ఫురిస్తాయి. అసలు “సత్కావ్యముల్‌ దిక్కులం, జిరకాలంబు నటించుచుండుఁ గవిరాజీగేహరంగంబులన్‌” అన్న దళానికి భావప్రతీతి ఏమిటి? అని సంశయం కలుగుతుంది. ‘ఆనుపూర్విని కలిగిన శ్రేణి’ అన్న అర్థంలో ‘రాజీ’ శబ్దాన్ని ప్రయోగించాడు. “రాజీ రేఖాయాం పఙ్క్తౌ చ” అని హేమచంద్రాచార్యుని హైమకోశం. గేహము అంటే ఇల్లు. అందువల్ల “కవిరాజీగేహరంగంబులన్” అంటే “కవులనెడి వాకిళ్లలో” అని శ్రీ కంభంపాటి రామగోపాలకృష్ణమూర్తి గారు వ్రాసినది సరికాదు. గేహరంగము అంటే గృహద్వారం కాదు. గేహరంగము అన్న పదబంధానికి ఇక్కడ సార్థకంగా పొందుపడే అన్వయం లేదు. రంగమంటే నటించేందుకు యోగ్యమైన నాట్యస్థానమనీ, గేహరంగమంటే నాట్యయోగ్యమైన ఇంటి వాకిలి అనీ మాటవరసకు అంగీకరించినప్పటికీ, గేహరంగాలలో సత్కావ్యాలు నర్తించటం ఎట్లా జరుగుతుంది? శ్రీ చిలుకూరి పాపయ్యశాస్త్రి గారు తమ విమర్శలో సత్కావ్యాలు కవిపాళీగృహరంగాలలో నర్తిస్తుంటాయని చెప్పినది కూడా అటువంటిదే. అంతే గాక, సత్కావ్యాలు కవిపాళీగృహరంగాలలో చిరకాలం నర్తిస్తుంటాయి అని చెప్పిన తర్వాత పద్యంలో “దిక్కులన్” అని కవిపాళీగృహరంగాలకు విశేషణం కాని నిష్ప్రయోజకమైన ఆ వ్యపదేశానికి చోటుండదు. అసలు సత్కావ్యాలు దిక్కులందలి కవులనెడి వాకిళ్లలో (లేదా, ఇళ్ళలో) నర్తించటం ఎందుకుంటుంది? లేదా, దిక్కులందలి సత్కావ్యాలు కవుల గేహరంగాలలో నర్తించటం మాత్రం ఎందుకు జరుగుతుంది? పోనీ, కవుల గేహరంగాలలోని సత్కావ్యాలు దిక్కులలో నర్తించటం ఎట్లా సాధ్యపడుతుంది?

అర్థబోధకై పాఠ పరిష్కరణావశ్యకత

అందువల్ల, అర్థాన్వయం లేని ఈ దళాన్ని మనము “సత్కావ్యముల్‌ దిక్కులం, జిరకాలంబు నటించుచుండుఁ గవిరాడ్జిహ్వాగ్రరంగంబులన్‌” అని దిద్దుకోవాలన్నమాట. వ్రాతప్రతులలో “కవిరాడ్జిహ్వాగ్రరంగంబులన్” అన్నది లేఖనదోషం మూలాన “కవిరాజీగేహరంగంబులన్” అని మారి ఉంటుంది. వాగీశ్వరీ వ్యక్తస్వరూపములైన సత్కావ్యములు దిగ్దిగంతాలలోని కవిరాజుల రసనాగ్రములపైని శాశ్వతంగా నర్తిస్తుంటాయని భావం.

ఇప్పుడు పద్యం ప్రథమార్ధానికి వద్దాము. “హరచూడా హరిణాంక వక్రత” అన్న దళానికి అర్థం “పరమేశ్వరుని జటాజూటంలో అలంకరింపబడి ఉన్న చంద్రుని యొక్క వంపు” అనుకొన్నాము. చంద్రుడు శుక్లపక్షపు తిథ్యనుసారం క్రమంగా అమావాస్య నుంచి పౌర్ణమి వరకు దినదినప్రవర్ధమానుడై ఉండటమూ, కృష్ణపక్షపు తిథ్యనుసారం పౌర్ణమి నుంచి అమావాస్య వరకు క్షీణచంద్రుడై ఉండటమూ లోకదృశ్యం అయినప్పటికీ పరమేశ్వర జటాజూటంలో సమలంకృతుడై అలరారుతున్నప్పటి రూపం మాత్రం అష్టమి నాటి బాలేందుఖండం ఒక్కటే అని కవిసమయసిద్ధం. “హరచూడా హరిణాంక వక్రత” అని పేర్కొనక “హరచూడా హరిణాంకుడు” అని చెప్పినా శివుని శిరస్సుపైని నెలవంకను మాత్రమే గ్రహింపవలసి ఉంటుంది కాని, “హరచూడా హరిణాంక వక్రత” అని ప్రత్యేకంగా అనటం వల్ల కవి దృష్టిలో సాహిత్యప్రస్థానంలోని వక్రతా రూపమైన సాహిత్యార్థం ఒకటి ప్రతిపాద్యమానమై ఉన్నదని సులభంగానే ఊహింపవచ్చును. ఈ వక్రతనే రాజానక కుంతకుడు తన వక్రోక్తి జీవితం ద్వితీయోన్మేషం (2-35) లో –

“వక్ర తైకత్ర బాలేన్దుసున్దరసంస్థానయుక్తత్వం ఇతరత్రోక్త్యాదివైచిత్ర్యమ్”

అన్నాడు. “సంస్థానము” అంటే శరీరావయవముల యొక్క అందమైన అమరిక. అష్టమి నాడు ఎనిమిది కళలు నిండిన వేళ వెన్నెల వెలుగులను విరజిమ్ముతున్న చంద్రుడు సర్వాంగసౌష్ఠవమును కలిగి సమార్ధభాగుడై వంపు తిరిగినప్పటి రోచిష్ణు రూపరేఖతో అందాలు కొలువుతీరి ఉండటమే బాలేందుసుందరసంస్థానయుక్తత్వం అన్నమాట. కావ్యార్థగతమైనప్పుడు వక్రత కూడా అటువంటి మంగళకర శోభామయమై విరాజిల్లుతుంటుంది.

కవితా భణితి వైచిత్ర్యం

రుయ్యకుని అలంకార సర్వస్వము వ్యాఖ్యాతలలో ముఖ్యుడైన సముద్రబంధ పండితుడు రససిద్ధిదాయకమైన ఈ వక్రతనే “భణితివైచిత్ర్యమ్” అన్నాడు. భణితి అంటే వాక్కు. ఈ భణితివైచిత్రీ స్వరూపాన్ని ప్రతిష్ఠిత లాక్షణికోక్తుల నుంచి గ్రహించి శ్రీనాథుడు భీమేశ్వర పురాణము (1-11) లో “హరచూడా హరిణాంక వక్రత” అని; ఆ తర్వాత రచించిన కాశీ ఖండము (1-13) లో ఎఱ్ఱాప్రగడ గారి కృతులకు అన్వయించి “పరిఢవింతు ప్రబంధపరమేశ్వరుని ఠేవ, సూక్తివైచిత్రి నొక్కొక్కమాటు” అని తెలుగువారికి నేర్పగా – కావ్యలక్షణ సర్వజ్ఞులైన పోతన గారు 1) సుకుమార మార్గం, 2) విచిత్ర మార్గం, 3) మధ్యమ మార్గం అని విహితమై ఉన్న ఆ విదగ్ధ మార్గజాతంలో సముద్దీప్తమైన భావనాప్రకర్షను కలిగిన విచిత్ర మార్గాన్ని అవలంబించి, తన శ్రీమహాభాగవతము స్కంధాంత గద్యలలో “ఇది శ్రీ పరమేశ్వర కరుణాకలిత కవితావిచిత్ర” అని; “శ్రీహరి నామస్తుతి లేని కావ్యము విచిత్రార్థాన్వితం బయ్యు శ్రీకరమై యుండదు (1-96)” అని బహుభంగుల పేర్కొన్నది ఈ భణితి వైచిత్రినే. ఈ వైచిత్రి లోకోత్తర చమత్కారకారకమని కూడా కుంతకుడన్నాడు.

కుంతకుని దృష్టిలో వైచిత్రి చిత్తాహ్లాదానికి, రసాత్మకతకు పర్యాయపదం. కావ్యనిర్మాణకౌశలానికి సంబంధించిన కవివ్యాపార వక్రత. కవి వ్యాహార సౌందర్యం. రసాదిప్రయోజనయోగ్యతను కలిగిన ఆ వక్రత పౌరాణిక భావభావనతో సంశ్లిష్టమైనప్పుడు అదే హరచూడా హరిణాంక వక్రత.

“కాలాంత” శబ్దవిచారం

ఇక రెండవ దళం సంగతి: జాగ్రత్తగా చూచినట్లయితే, ఎంతటి ప్రాథమికదృష్టికైనా “కాలాంతస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢ పయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యము” అన్నప్పుడు సమాసంలోని పదాలకు అర్థసంగతి గాని, ఉత్తరోత్తరాన్వయం గాని లేవన్న సంగతి స్పష్టమే. “కాలాంతము” అంటే వ్యాఖ్యాతలు చెబుతున్నట్లు “ప్రళయ కాలము” అన్న అర్థప్రతీతి లేదు. కాలాంతము అంటే జీవికి మరణం ఆసన్నమైన అవసాన కాలం అని మాత్రమే అర్థం. “కాలా త్స్రవన్తి భూతాని, కాలా ద్వృద్ధిం ప్రయాన్తి చ, కాలే చాస్తం నియచ్ఛన్తి, కాలో మూర్తి రమూర్తిమాన్” అని మైత్రాయణీయం (6-14) అంటున్నది. చరాచరాత్మకమైన భూతజాతం సమస్తం కాలము నుండి ఆవిర్భవించి, కాలమునందే ప్రవృద్ధమై, కాలమునందే అస్తంగమిస్తున్నది. ఆ విధంగా సర్వపదార్థములను తననుండి కల్పించి, మళ్ళీ తనలో కలుపుకొంటుంది కనుక సర్వాకలనాత్మకమైన కాలమే భగవత్స్వరూపమని పెద్దలన్నారు. ఆ కాలము అఖండమూ, ఆదిమధ్యాంతరహితమూ, నిర్విశేషమూ కాబట్టి ప్రారబ్ధకర్మవశులై లింగశరీరధారులైన జీవులకే గాని కాలానికి అంతం ఉండదు.

పోనీ, కవిప్రయుక్తమై క్వాచిత్కంగా ఎక్కడో కనబడింది కాబట్టి కాలాంతము అంటే భూతసృష్టికి అంతకాలమైన ప్రళయకాలమని ఒకవేళ అర్థం ఉన్నదనుకొన్నా, కాలాంత = ప్రళయకాలమునందు, స్ఫురత్ = ప్రకాశిస్తున్న, చండికా = (ప్రళయస్వరూపిణియై ఉన్న) చండిక (పార్వతీ దేవి) యొక్క, పరుష = నిష్ఠురమైన, ఉద్గాఢ = అతిశయించిన, పయోధర = వక్షోజయుగ్మము యొక్క, స్ఫుట = విశదమైన, తటీ = ప్రదేశము, పర్యంత = వరకు (గల), కాఠిన్యము = కఠినత్వము – అంటే ఉద్దేశింపబడిన భావం ఏమిటి?

కాలాంతము : కల్పాంతము

పోనీ, అక్కడ ఉండవలసిన పాఠం “కాలాంతము” కాదు, “కల్పాంతము” అని అనుకొన్నా, “కల్పాంతస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢపయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యము” అన్న దళంలో ప్రళయకాలం నాటి చండిక యొక్క పయోధరములకు “పరుషములైన”, “గాఢములైన” (లేదా, “ఉద్గాఢములైన”) అన్న విశేషణాలు ఏ విధంగా అన్వయిస్తాయి? పరుషము, గాఢము (లేదా, ఉద్గాఢము) అన్నవి పయోధరములకు అనువర్తనీయములైన ధర్మములు గాని, వ్యాప్యములైన గుణములు గాని కానందువల్ల “పరుష పయోధరములు”, “గాఢ (లేదా, ఉద్గాఢ) పయోధరములు” అని విశేషించి చెప్పటం ఉండదు. సౌందర్య సమాధాయకములైన కావ్యములలో నఖశిఖపర్యంత స్త్రీ వర్ణన ప్రసక్తమైనప్పుడు పయోధరములను వయోధర్మం మూలాన కమలకోరకాలతో; ఘనిష్ఠత మూలాన బదరీ తాళ జంబీర ఫలములతో, ఫలస్తబకాలతో; ఉబ్బు దృఢత్వము బింకము వట్రువతనము నిండుతనము ఇత్యాదుల మూలాన కలశములతో, హైమ ఘటములతో, పర్వతములతో, మిట్టలతో, హస్తికుంభములతో; మిథున భావం వల్ల చక్రవాకములతో ఇంకా తత్తత్ప్రకరణానురూపమైన ఉపమాసామగ్రితో పోల్చిచెప్పటమే గాని పరుషోద్గాఢతలను స్వాభావిక విశేషణములుగా కూర్చటం సాహిత్యంలో ఏనాడూ కవిసమయసిద్ధమై లేదు. ఆపై పరుషోద్గాఢ పయోధరముల యొక్క “స్ఫుట (విశదమైన) – తటి (ప్రదేశము)” అంటే ఏమని అర్థం చెప్పుకోవాలి? ఆ స్ఫుటతటీ సామీప్య సంగతమైన కాఠిన్యము అన్నప్పుడు “పర్యంత” శబ్దానికి ఏమని అర్థం చెప్పుకోవాలి? “పర్యంత మందార పారిజాతకవనీ, రమమాణనిర్జరీసముదయంబు” అని భీమేశ్వర పురాణము (1-88) లోనిదే అయిన శ్రీనాథుని ప్రయోగం. అక్కడ పర్యంత శబ్దం సార్థకంగా అన్వయించినట్లు ఇక్కడ అన్వయింపకపోవటం స్పష్టమే.

కాలాంత = ప్రళయకాలమునందు, స్ఫురత్ = ప్రకాశించు, చండికా = చండిక యొక్క, పరుష = కఠినమై, ఉద్గాఢ = అధికమైన, పయోధర = పాలిండ్ల యొక్క, స్ఫుట తటీ పర్యంత = స్పష్టమైన ప్రదేశములందలి చుట్టువారిన మేరగల ప్రాంతములందలి, కాఠిన్యమున్ = గట్టిదనమును.

అని డా. గుండవరపు లక్ష్మీనారాయణ గారు 1997లో ప్రకటించిన తమ భీమేశ్వర పురాణము యొక్క ‘దక్షిణ కాశికా’ వ్యాఖ్య (పు.13) లో వ్రాశారు. ఇదీ యథాయోగ్యంగా సంతరించిన అన్వయమే కాని, క్రమపరిగతితో పొందుపడదు. “పయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యము” అంటే, “పాలిండ్ల యొక్క స్పష్టమైన ప్రదేశములందలి చుట్టువారిన మేరగల ప్రాంతములందలి గట్టిదనము” అని ఉన్న వీరి వివరణ స్థితగతిచింతనమే కాని సవిమర్శకం కాదు.

అదీగాక, ప్రాకృతిక ప్రళయ సమయంలో మహదహంకార పంచతన్మాత్రలు ఉపశమించి, బ్రహ్మాండోపసంహారం జరుగుతున్నప్పుడు “కాలాంతస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢ పయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యము” ఒక లాగానూ, విరాట్తత్త్వము యొక్క మాయాంశయోగం వల్ల పునఃసృష్టి జరుగుతున్నప్పుడు “కాలాదిస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢ పయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యము” ఒక లాగానూ ఉండవు కాబట్టి ఆ వర్ణనలో వర్ణనీయ సమయప్రసిద్ధి గాని, ఔచిత్యస్ఫూర్తి గాని లేవు.

కాఠిన్యము : కావ్యప్రౌఢి

అన్వయింపని పౌరాణికార్థాన్ని అటుంచి, అన్వయింపదగిన సాహిత్యార్థాన్ని పరిశీలిద్దాము. “కఠినస్తనోపరిగ్రైవేయమణికాంతి కర్ణతాటంకంబు గాడిపఱుప” అని రామాయణ కల్పవృక్షము (బాల. అవతారిక-25) లో విశ్వనాథ వర్ణించినట్లుగా కాంతా స్తనములకే గాక సందర్భౌచితిని బట్టి ఆ కాఠిన్య భావం కాంతాసమ్మితములైన కావ్యాలకు సైతం వర్ణనీయమే. ‘కఠిన’ అంటే దీర్ఘసమాసభూయిష్ఠమై, మహాప్రాణాక్షరబహుళమైన ప్రౌఢ కావ్యరీతి అని, అది గౌడదేశంలోని పండితులకు అభిమానపాత్రమని లాక్షణికోక్తి. “అతిదీర్ఘసమాసయుతా బహులై ర్వర్ణయుతా మహాప్రాణైః, కఠినా సా గౌడీ యే త్యుక్తా త ద్దేశబుధమనోజ్ఞత్వాత్” అని రసార్ణవ సుధాకరము (1-239) లో సర్వజ్ఞ సింగభూపాలుడు నిర్వచించాడు. సర్వజ్ఞ సింగభూపాలుని రచనతో పరిచయం ఉన్నందువల్ల శ్రీనాథుడు ఆ కాఠిన్య రీతిని తన పద్యంలో అర్థవంతంగా ఉద్దేశించాడని అందామంటే, “కాలాంతస్ఫురచ్చండికా, పరుషోద్గాఢపయోధర స్ఫుటతటీ పర్యంత కాఠిన్యము” అన్న దళంలో “కాఠిన్యము” అన్న ఒక్క పదానికే గాని, తక్కిన పదాలకు సాహిత్యార్థంలో సార్థకమైన అన్వయం ఒకటున్నట్లు కనుపింపదు. అది పరమేశ్వర శిరోఽలంకృతుడైన హరిణాంకుని యొక్క వక్రత వంటి వక్రతను కలిగిన వాగ్వైచిత్రి; ఆ వాగ్వైచిత్రీ ప్రౌఢిమల మూలాన కావ్యాత్మరూపమైన రసము యొక్క సిద్ధి సంభవిస్తుందని మొత్తానికి ఏదో ఒక విధంగా సరిపెట్టుకోవాలి. అప్పటికీ, వక్రతా ప్రతీయమానమైన వక్రోక్తి, కాఠిన్య గమ్యమానమైన ప్రౌఢిమ, సరసత్వ పరిణామమైన రససిద్ధి “సంభవించటం” ఏమిటని ఉత్థాపనీయమైన సందేహం ఉండనే ఉంటుంది. ఈ గంధర్వగోళమంతా ఎందుకని మొత్తంమీద పాఠకులు ఇందులో 1) వక్రోక్తి, 2) కాఠిన్యము, 3) రసవత్త సంభవించెను (ఒక్కచోటే ఉప్పతిల్లాయి) అనఁగా (అన్నట్లుగా) - సత్కావ్యములు దిగ్దిగంతాలలో కవుల యొక్క గేహరంగాలలో నాట్యం చేస్తుంటాయని తాత్పర్యార్థం చెప్పుకోవాలి. ఇంతకీ “సరసత్వము”నకు సాహిత్యార్థమే చెప్పుకొన్నాము కాని, మొదటి రెండు దళాల లాగా దానికి సుప్రతీతమైన పౌరాణికార్థం ఏదీ లేనందువల్ల ఆ ప్రస్తావనను విడిచివేయవలసి ఉంటుంది. శ్రీనాథుడే భీమేశ్వర పురాణమునకు మునుపు రచించిన శృంగార నైషధము (2-102) లోని –

సరసత్వంబు, నిగూఢకార్యఘటనాచాతుర్యసంపత్తియుం,
బురుషార్థైక పరాయణత్వమును, నభ్యుత్థానలీలాధురం
ధరతాప్రౌఢియునుం, గృతజ్ఞతయు, వాత్సల్యంబు, సద్భావమున్
సరసీజాసనవాహనాహ్వయవతంసా! హంస! నీ కందముల్.

అన్న పద్యంలో ‘సరసత్వము’, ‘ప్రౌఢి’ అన్నవి రెండూ ఉన్నప్పటికీ, భీమేశ్వర పురాణ పద్యంలోని శ్లిష్టార్థాన్ని అక్కడ అన్వయించే అవకాశం లేదు.